گزارش کارآموزی کنترل کیفیت صابون در شرکت پاکسان

چکیده:

صابون یک محصول بهداشتی است و برای جلب رضایت مصرف‌کننده بایستی کیفیت این محصول مورد بررسی قرار گیرد تا در صورت وجود هرگونه مشکل برای رفع آن اقدام شود.

در این مجموعه، آزمایشاتی که در آزمایشگاه کنترل کیفیت بر روی محصول صابون انجام می‌شود شرح داده شده‌است پس از انجام این آزمایشات محصول موردنظر تأیید و یا رد می‌شود.

بنابراین ابتدا باید روش تولید صابون یا به عبارتی واکنش صابونی شدن و نیز مواد اولیه صابون بررسی و سپس به بحث کنترل کیفیت آن پرداخت.

صابونی که برای انجام آزمایشات به آزمایشگاه کنترل کیفیت، به عنوان نمونه، آورده می‌شود به دو شکل است:

صابون پخت و صابون بسته‌بندی:

صابون پخت صابونی است که از تانک‌های پخت متفاوتی نمونه‌گیری می‌شود و رنگ و اسانس هم ندارد در مورد این صابون پارامترهایی از قبیل قلیائیت، درصد نمک، درصد گلسیرین و TFM (کل مواد چرب) اندازه‌گیری می‌شود. صابون بسته‌بندی هم یک صابون تکمیل شده است و فقط پارامتر قلیائیت برای اندازه‌گیری می‌شود.

در آزمایشگاه کنترل کیفیت علاوه بر آزمایشات انجام شده بر روی صابون محصولات دیگری هم مورد آزمایش قرار می‌گیرند که عبارتند از اسیدهای چرب، چربی‌ها و محصولات صنعتی از قبیل فوم حفاری، تگزاپون صدفی اسید استئاریک روغن سبزه و غیره.

فصل اول

تاریخچه شرکت پاکسان:

شرکت پاکسان ابتدا تحت عنوان شرکت تولید پاک‌کن با مسئولیت محدود در دی ماه 1341 در اداره ثبت شرکت‌ها و مالکیت صنعتی تهران به ثبت رسید و در تیرماه 1342، نام و نوع شرکت به شرکت سهامی پاک‌کن و سپس در 30 مهرماه 1349 به شرکت سهامی خاص پاکسان تغییر یافت.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سال 1358 اداره امور شرکت از سوی شورای انقلاب به لحاظ کنترل مالکیتی شرکت سرمایه‌گذاری توسعه صنایع بهشهر که مشمول بند (ب) لایحه قانونی حفاظت و توسعه صنایع بوده‌است به سازمان ملی ایران واگذار شد. و در سال 1370 در راستای برنامه خصوصی‌سازی دولت جمهوری اسلامی ایران به بخش خصوصی منتقل گردید. در شهریور 1373 به شرکت سهامی عام تغییر یافت و در اسفند 1372 در بورس اوراق بهادار تهران پذیرفته شد.

هم اکنون پاکسان تولید‌کننده محصولات پاک‌کننده و بهداشتی با پشتوانه بیش از سی و هشت سال تجربه توانسته است در زمینه صادرات در بازارهای خارجی به گونه‌ای گسترده و چشمگیر بدرخشد و تولیدات خود را در زمره پرفروش‌ترین‌ها در‌آورد.

شرکت پاکسان دارای دهها لوح تقدیر و تشویق و جزو یکصد شرکت برتر کشور است. پاکسان اکنون محصولات خود را به کشورهایی نظیر جمهوری‌های استقلال یافته آسیای میانه و حوزه قفقاز، روسیه، افغانستان، کشورهای حوزه خلیج فارس و کشورهای اروپایی و آفریقایی صادر می‌کند. و نقش مهمی در صادرات کالاهای صنعتی کشور به عهده دارد.

پاکسان با انتخاب مرغوب‌ترین مواد اولیه و بهره‌گیری از گسترده‌ترین دانش فنی کنترل و نظارت دقیق بر کیفیت تولیدات خود در لابراتورهای تخصصی بسیار مجهز، کارشناسان با تجربه و کارآزموده، همواره تولیدات خود را در استانداردهای بین‌المللی و بسته‌بندی‌های مناسب عرضه‌می‌کند.

نشان استاندارد ایران و استاندارد بین‌المللی ISO-9001 بر تمامی تولیدات پاکسان، معرف این ویژگی‌هاست. همچنین به منظور وجود کیفیت یکنواخت در تولید محصولات و تلاش درجهت ارتقای کیفیت آن با تنظیم نمودن فعالیت‌های شرکت و ثبت و نگهداری منظم مستندات با توجه به حضور در بازارهای جهانی و افزایش صادرات علی‌الخصوص به کشورهای پیشرفته، مدیریت شرکت مصمم به اجرای پروژه ایزو و اخذ گواهی‌نامه بین‌المللی آن گردید و بنابراین شرکت توانست در اسفند ماه سال 78 گواهی‌نامه ISO-9001 را از موسسه QMI کانادا دریافت نماید.

محصولات تولیدی شرکت پاکسان

صابون:

صابون دستشویی عروس و ارکید و گلنار و سیو

صابون رخت‌شویی گلنار

صابون حمام گلنار و صابون بچه ارکید و صابون گلیسرینه

خمیر‌دندان:

خمیردندان تیوپی و پمپی پونه

خمیردندان لامینیت و دو رنگ پونه

خمیردندان آلومینیومی نسیم و پونه و ارکید و ژل پونه

مایعات:

مایع ظرفشویی گلی و برف و مایع ظرفشویی بوف و مهناز و مکسل‌پوش و مایع آنتی‌باکتریال، مایع دستشویی ارکید با اسانس موز و سیب و توت‌فرنگی

مایع سفید‌کننده برف، مایع نرم‌کننده لباس برف

مایع ماشین‌لباسشویی سپید

شامپو:

شامپو شبنم چرب و خشک و معمولی – شامپو گیاهی شبنم

شامپو ارکید و شامپو بچه ارکید

شامپو گیاهی نسیم

پودر:

پودر لباسشویی دستی برف

پودر ماشین‌لباسشویی سپید

پودر کفشویی برف و رخشا

6)‌ محصولات صنعتی: اسید چرب یک تقطیره، اسید چرب دو تقطیره، اسید چرب سویا اسید استئاریک، اسید سولفونیک، گلیسرین، رزیدیو، کوکونات دی اتانول آمید – تگزاپون صدفی، فوم حفاری، سوپکس.

7) انواع جعبه که جهت بسته‌بندی محصولات شرکت مورد استفاده قرار می‌گیرد.

8) تولیدات بطری جهت بسته‌بندی بعضی از محصولات شرکت.

برخی از این محصولات علاوه بر تامین مصارف پاکسان به سایر شرکت‌ها نیز عرضه می‌گردد و در صنایع بهداشتی، دارویی، نظامی، لاستیک‌سازی، ریخته‌گری، حفاری چاههای نفتی، رنگ‌سازی، تولید خوراک دام و آرایشی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

فصل دوم

سورفکتانت‌ها یا مواد فعال سطحی: (Surfactant)

هر ماده یا ترکیبی که پس از انحلال در آب، محلول‌های آبی یا حلال، کشش سطحی مایع یا کشش سطحی بین دو مایع را تغییر دهد (معمولاً کم می‌کند) ماده فعال‌کننده سطحی یا سورفکتانت نامیده‌می‌شود.

سورفکتانت‌ها از نظر ساختمان شیمیایی اغلب از مولکول‌های بلندی تشکیل شده‌اند که یک طرف مولکول از یک رشته یا زنجیر بلند چربی دوست (لیپوفیل) یا دافع آب (هیدروفوب) تشکیل شده که به علت تجانس و شباهت ساختمانی در روغن‌ها و چربی‌ها محلول بوده و به طرف آنها کشیده‌ می‌شود، در انتهای دیگر مولکول یا در طول رشته بلند مولکولی یک یا چند گروه آبدوست (هیدروفیل) وجود دارد که به علت خاصیت پلاریته و تجانس در آب محلول بوده و به طرف آب و محلول‌های آبی کشیده می‌شود. بدین طریق برحسب طبیعت و ساختمان شیمی فیزیکی هریک از دو قسمت مولکول و به ویژه طرز اتصال گروه هیدروفیل به رشته لیپوفیل و یا محل قرار گرفتن گروههای هیدروفیل نسبت به رشته هیدروفوب خواص این مواد کاملاً تغییر می‌کند و برحسب آنکه کدامیک از خواص شیمیایی فیزیکی آنها بر خواص دیگر غلبه داشته باشد آن را جزء دسته خاصی قرار داده و در کاربردهای مخصوص از آن استفاده می‌کنند.

سورفکتانت‌ها را می‌توان براساس ساختمان شیمیایی، خواص فیزیکی، خواص شیمیایی، انحلال در آب یا حلال‌ها، بارالکتریکی یون‌ها، کاربرد و یا سایر خواص و اثر آنها طبقه‌بندی نمود.

مصرف‌کنندگان، سورفکتانتها را براساس کاربرد آنها رده‌بندی می‌نمایند.

دو نوع رده‌بندی بیش از سایر رده‌بندی‌ها مورد توجهند:

الف) رده‌بندی مواد موثر سطحی براساس نحوه اثر و موارد استعمال:

در این رده‌بندی سورفکتانت‌ها برحسب خاصیت و اثر غالب در دسته‌های زیر قرار می‌گیرند:

ا) زداها (Detergents)                                 5) متفرق‌کننده‌ها (Dispersants)

2) خیس‌کننده‌ها (Wetting agents)                6) معلق‌نگهدارنده‌ها (Suspending agents)

3) مواد مولد کف (Foaming agents)               7) نافذها (Penetrant)

4) امولسیون‌کننده‌ها (Emulsifiers)                 8) حافظ‌های کلوئیدی (Colloid protectors)

ب) رده‌بندی براساس ساختمان شیمیایی:

بسیاری از خواص شیمی فیزیکی و حتی کاربردی تانسیواکتیوها (موادی که کشش سطحی را کاهش می‌دهند) به ساختمان شیمیایی این مواد مربوط می شود لذا رده‌بندی براساس ساختمان شیمیایی این اجسام جوابگوی بسیاری از این مسائل است و در ساختمان شیمیایی این اجسام یک یا چند گروه آبدوست قطبی و یک رشته چربی دوست غیرقطبی وجود دارد. به طور کلی سورفکتانتها را بر حسب بار یونی در رشته چربی دوست رده‌بندی کرده‌اند و سپس هر رده را برحسب طبیعت گروه هیدروفیل دسته‌بندی نموده و برحسب نوع اتصال بین گروه هیدروفیل و هیدروفوب طبقه‌بندی می‌نمایند.

بنابراین شرح مهم ترین رده‌های مواد موثر سطحی به ترتیب زیر می‌باشند:

سورفکتانت‌های آنیونی، کاتیونی، آمفوتریک و غیریونی

سورفکتانت‌های آنیونی (Anionic)

سرهیدروفیلیک این مواد دارای بار منفی است. از جمله مواد این گروه که دارای مقدار مصرف بیشتری نسبت به بقیه هستند عبارتند از:

آلکیل بنزن سولفونات‌های خطی، اتوکسی سولفات‌ها، آلکیل سولفات‌ها.

این گروه از شوینده‌ها نسبت به دیگر گروه‌های پاک‌کننده دارای بیشترین مقدار مصرف می‌باشند هر کدام از شوینده‌های فوق مورد استفاده خاصی دارند. مثلاً آلکیل سولفاتها و آلکیل اتوکسی سولفاتها بیشتر در تولید  محصولات بهداشت فردی استفاده می‌شوند.

سورفکتانت‌های کاتیونی (Cationic)

معمولاً سرهیدروفیلیک این مواد دارای بار مثبت بوده و بعد از شوینده‌های آنیونی و  غیر یونی به ترتیب دارای بیشترین مصرف است. شوینده‌های کاتیونی در تولید بعضی از دترجنت‌های خاص به کار می‌روند. مثلاً این مواد همراه با محصولات مورد استفاده در خشک‌شویی‌ها به عنوان مواد نرم‌کننده و ضدعفونی‌کننده کاربرد دارند. مثل:

CH3 – (CH2)13-17 __ N(CH3)3

این ماده یکی از شوینده‌های کاتیونی است که برای منظورهای یاد شده مورد استفاده قرار می‌گیرد. از کاتیون‌های مهم می‌توان به ترکیبات چهار ظرفیتی آمونیوم که دارای خاصیت ضدعفونی‌کنندگی است اشاره کرد.

در کل دترجنت‌های کاتیونی اغلب باعث از بین رفتن میکروارگانیسم‌ها می‌گردند و به عنوان ضدعفونی‌کننده نیز به کار می‌روند به همین علت از این مواد جهت استریل کردن پارچه‌ها در هنگام شستشو، شستشوی ظروف در رستوان‌ها و همچنین وسایل جراحی در بیمارستان‌ها و نیز به عنوان ضدعفونی‌کننده در موسسات نظامی و دریایی برای شستشوی استخر و حمام مورد استفاده قرار می‌گیرند.

سورفکتانت‌های آمفوتریک (Amphoteric):

O

با تغییرPH بار الکتریکی گروه آب‌گریز در ماده شیمیایی تغییر می‌کند. این گروه از شوینده‌ها از نظر رفتار الکتریکی مطابق محیطی که در آن قرار می‌گیرند عمل می‌کنند. اگر محیط قلیایی باشد دارای رفتار آنیونیکی و اگر محیط اسیدی باشد دارای رفتار کاتیونیکی هستند. به طور کلی اکثر محصولات این گروه از مشتقات آمیدازولین‌ها (مشتق شده از اسیدهای چرب)، اتانول‌آمین و اسیدکلرواستیک می‌باشند. در این ترکیبات که دارای خاصیت دوگانه هستند بار مثبت و منفی به صورت همزاد وجود دارد مانند الکیل بتائین‌ها:

C12H25 N+ (CH3)2 (CH2)n __ C __ O

نرمی و قابلیت سازگاری با شرایط مختلف از نظر PH از جمله خصوصیات بارز این گروه از شوینده‌هاست. به دلیل اینکه این گروه از مواد شوینده سوزشی در چشم انسان ایجاد نمی‌کنند در تهیه محصولات استحمام کودکان مورد توجه خاص هستند.

سورفکتانت‌های غیریونی (Non Ionic)

این گروه از سورفکتانت‌ها از نظر بار الکتریکی خنثی و برای تولید پودرهای مورد مصرف در ماشین‌های لباسشویی استفاده می‌شوند و دلیل عمده آن کف کم آنها است. نانیونیک‌های مهم در صنعت عبارتند از الکیل اتوکسی لیتها، الکیل فنیل‌اتوکسی لیتها، اتانول آمین‌های چرب.

Alkyl Ethoxy lates                                              CH3(CH2)x __ (CH2 __ CH2)y __ OH

X = 9-18              y = 4-50

هر کدام از مواد یاد شده دارای مصارفی از قبیل تولید شامپوهای فرش می‌باشند.

در مورد مواد دوخصلتی (سورفکتانت‌های آمفوتریک) چنانچه با تغییر PH بار الکتریکی گروه آبگریز در ماده شیمیایی تغییر کند به این ماده صفت دو خصلتی اطلاق می‌شود. مواد فعال سطحی که در محیط به شدت اسیدی دارای بار مثبت و در محیط به شدت قلیایی دارای بار منفی و در PH بینا‌بینی تواماً دارای بار مثبت و منفی هستند، در زمره مواد دو خصلتی هستند.

سورفکتانت‌ها اصلی‌ترین و مهم‌ترین ماده شیمیایی در شوینده‌ها هستند و حدود 5 الی 30 درصد وزن شوینده‌ها را تشکیل می‌دهند. نقش اصلی سورفکتانت‌ها در شوینده‌های سنتزی این است که سبب جدایی چرک و چربی از سطح می‌شوند. چند نمونه از سورفکتانت‌هایی که اغلب در شوینده‌ها یافت می‌شوند عبارتند از:

< >آلکیل بنزن سولفونات خطی با ساختار مقابل:دی الکیل بنزن سولفونات‌ها

                             H

H3C __ (CH2)11 __ C __ (CH2)m __ CH3

                            C6H5

                            SO3Na

الکان سولفونات‌ها

فصل سوم

تاریخچه صابون:

صابون سر دسته و متداول‌ترین زدایی است که از هزاران سال قبل برای تمیز‌کردن و زدودن چرک و کثافات به کار می‌رفته و حداقل قدمت آن طبق نوشته‌ها به 2300 سال می‌رسد. در بعضی از نقل و قول‌ها پخت صابون را به 600 سال قبل از میلاد مسیح و به قوم فنیقی مربوط می‌دانند.

صابون از راه دانش تجربی از به هم آمیختن مخلوط‌های خام چربی‌ها و قلیائیات (خاکستر گیاهان، خاکها و نمک‌های قلیایی) طی قرن‌ها به تدریج ساخته و تکمیل شده‌است. لذا نمی‌توان به درستی ساخت اولین صابون را مشخص و یا به فرقه و کشور معینی نسبت داد.

حمام گرفتن و به کار بردن محصولات آرایشی قرن‌ها قبل از آنکه در اروپا و روم قدیم متداول شود در بین ایرانیان معمول بوده‌است.

گالن (Galen) پزشک معروف یونانی صابون را به عنوان دارو و وسیله شستشوی بدن به کار برده و مصرف آن را توصیه نمود. در دوران امپراطوری روم مصرف صابون عمومیت بیشری یافت و اهمیت آن به عنوان بهترین وسیله شست و شو و تمیزکردن مشهود است.

دانشمند و شیمی‌دان معروف جابرابن‌حیان (پدر شیمی) در سال‌های 800 میلادی در نوشته‌های خود مکرر به صابون اشاره کرد و آن را موثرترین وسیله شست‌وشو قلمداد کرده‌است.

در قرون وسطی بندر مارسی در جنوب فرانسه مرکز صابون‌سازی بود پس تا شهرهای جنوا و ونیز کشیده شد. صابون‌سازان مارسی روغن زیتون سواحل مدیترانه را به کار می‌بردند. پس از روغن‌ سایر دانه‌های نباتی بدین منظور استفاده شد و به تدریج روغن‌های نباتی و حیوانی در صابون‌سازی به کار رفت.